Nữ tướng vùng Yên Thế

Bà Hà Thị Quế những năm cuối đời. (Ảnh chụp lại tư liệu của gia đình) “Hà Thị Quế” là bí danh hoạt động cách mệnh của bà Lương Thị Hồng, hậu duệ đời thứ 21 của nhà toán học lừng lẫy Lương Thế Vinh. Chuẩn y ban giao thông họ Lương ở Hà Nội, rồi qua rất nhiều lời hỏi thăm địa chỉ, rốt cuộc chúng tôi cũng đã tìm được ngôi nhà mà bà Hà Thị Quế sống những năm cuối đời bên con cháu. Nữ tướng đi in báo Những tư liệu về “nữ tướng Việt Minh vùng Yên Thế” Hà Thị Quế rất ít ỏi. Nên chi, vào một ngày đầu thu, chúng tôi lặn lội ngược lên non cao để mong truy nã thêm thông tin về nhân vật huyền thoại này. Bà đã mất vào cuối năm 2012 nhưng may mắn cho chúng tôi khi gặp được chị Nguyễn Kim Anh, người con gái của bà, còn giữ lại cuốn hồi ký về cuộc đấu tranh của mẹ mình thời tiền khởi nghĩa cách mệnh Tháng Tám. Sinh ra và lớn lên tại xã Quỳnh Lưu, Nho Quan, Ninh Bình, bà Hà Thị Quê đã hoạt động cách mạng từ lúc 16-17 tuổi, làm giao thông viên (giao thư) cho cán bộ lãnh đạo Xứ ủy Bắc Kỳ. Hoạt động ở quê nhà một thời gian nhưng vì lộ hành tung nên bà được phân công về hoạt động tại Thái Bình, Bắc Ninh và sau đó lên vùng rừng núi Bắc Giang. Những năm 1943-1944, bà Hà Thị Quế về làng Bừng bắt giao thông với các đồng chí và nhân dân trong làng. Để tránh tai mắt của địch, bà Quế thường phải trá hình lúc thành thôn nữ đi cấy, lúc đi bán rau hoặc trồng bắp… Bà Nguyễn Thị Cộng, năm nay đã 88 tuổi, người nữ giới duy nhất trong đội tự vệ vũ trang làng Bừng ngày ấy còn sống, kể lại: “Dù giả trang trong bất cứ tình huống nào, chị Quế cũng đóng rất đạt. Chị ấy nhanh lắm, đang ở đây mà có thể trong chớp mắt đã thoắt cái lên ngựa phi đi nơi khác. Chị ấy khuyên tôi phải cắt tóc khi tham dự luyện tập vũ trang và để thuận lợi trong khi di chuyển...”. Bà Hà Thị Quế là người phát động phong trào “nữ giới ba đảm đang”, phong trào “đàn bà năm tốt” chăm lo sinh sản, phát huy kinh tế gia đình và phục vụ tiền tuyến. Từ năm 1974 đến 1980, bà giữ chức chủ tịch Hội Liên hiệp đàn bà Việt Nam. Có thể nói bà Hà Thị Quế là người phụ nữ mẫu mực, giỏi việc nước, đảm việc nhà, giản dị, thanh liêm. Người nữ giới “nhà Giời” Từ căn cứ địa làng Bừng, bà Quế đã tỏa đi hoạt động cách mạng ở vùng rừng núi Yên Thế và Việt Yên. Trong cuốn hồi ký, bà Quế ghi: “Tôi là người trực tiếp tổ chức khởi nghĩa và giành chính quyền ở Yên Thế. Sau khi Nhật bạo động Pháp, vào ngày 15-4-1945, chúng tôi đã phối hợp vũ trang công phủ Yên Thế lần thứ nhất...”. Bà Quế và ông Cát Lượng (sau này là thiếu tướng, trưởng Ban kiểm tra Quân khu 1) đã phối hợp tổ chức đánh phủ Yên Thế. Bà dùng lực lượng tự vệ phối hợp với lực lượng Cứu quốc quân đóng tại đây chiếm phủ Yên Thế do tri phủ Phùng Đình Ân quản. Trong cuốn Lịch sử đảng bộ huyện Yên Thế, Bắc Giang ghi lại: “Trận đánh diễn ra chớp nhoáng và đã giành chiến thắng lớn, quân ta thu được 17 súng, hai máy đánh chữ, tiêu hủy quơ sổ sách, giấy tờ, theo chủ trương của cấp trên là phá hết để Nhật chẳng thể quay lại được. Riêng với quân lính dây, đồng chí Cát Lượng giảng giải để họ hiểu, sau đó cho họ về quê làm thứ dân cày cấy”. Bà Hà Thị Quế (giữa) trong buổi họp mặt kỷ niệm 55 năm tổng tuyển cử trước hết. Sau khi bị đánh những đòn đớn đau, phát xít Nhật đã điều 53 tên do đội Cương cầm đầu lên Yên Thế. Song song, bọn chúng cũng điều tri phủ mới là Tưởng Văn Trang từ Bắc Sơn-Lạng Sơn về cai quản. Tưởng Văn Trang là một tay Việt gian khét tiếng tàn ác, đã từng diệt nhiều chiến sĩ Việt Minh ở Lạng Sơn. Tưởng Văn Trang sau khi nhận chức đã gặp mặt các hào lý, tuyên bố: “Trong Việt Minh có một chỉ huy là đàn bà (ý chỉ bà Quế). Chúng ta là mày râu, nhất định phải giết được nó”. Trong dân chúng ở vùng Yên Thế thời đó xuất hiện câu nói truyền miệng về bà Quế: “Đây là người phụ nữ nhà Giời nên rất giỏi, nhảy qua nóc nhà, phi ngựa như bay, hai tay hai súng bắn trăm phát trăm trúng”. Thật vậy, bà Quế lúc ẩn lúc hiện, nhanh như cắt nên ít người biết được tung tích của bà. Bà Quế ghi lại trong hồi ký: “Có hôm đội tự vệ bắt được một tên trinh sát viên, trong người có bức ảnh người phụ nữ quần chít ống, một bên đeo thanh kiếm, một bên đeo khẩu súng lục. Trên hai vai có hai lá cờ. Tên thám thính khai báo hắn đem theo tấm ảnh nữ tướng Hà Thị Quế của Việt Minh, tấm ảnh do Nhật phát cho bọn chúng với nhiệm vụ đi các nơi để tìm tăm tích bà Quế. Nhật đặt giải hai vạn bạc Đông Dương để bắt bà Quế cho bằng được”. Khẩu súng của bà Quế dùng trong cuộc giành chính quyền tại Yên Thế. Khí thế cách mạng trên cả nước lúc bấy giờ đang lên rất cao. Đầu tháng 7-1945, đội tự vệ do bà Quế chỉ huy bắt gọn một toán lính hàng ngày đi đốc dân phá lúa trồng đay, thu thuế. Đội tự vệ thu được bảy khẩu súng và thuyết phục bảy tên lính rời bỏ đội ngũ địch. Sau đó bà Hà Thị Quế thành lập một đội thám thính, gồm 12-13 người ở Yên Thế do Châu Thi làm đội trưởng. Mưu lược hơn người Đêm 12-7-1945, đội thám thính của Châu Thi cho bà Quế biết sáng hôm sau vào lúc 9 giờ 30, Tưởng Văn Trang và hai tên cận vệ Khôi, Xoan cùng một tốp lính sẽ đi đốc dân phá bắp. Nhận được tin báo ấy, bà Quế thấy đây là dịp thuận lợi nên cất tiếng hỏi: - Các cậu có dám đánh không? Châu Thi đáp: - Dám! Bà Quế quyết định cử Châu Thi mai phục trên dốc Đanh (nay thuộc xã Tân Trung - Tân Yên) và một số khác phục kích ở dưới dốc. Đội du kích có ít vũ khí, chính yếu là súng kíp, dao, mã tấu. Bà đưa khẩu súng lục cho anh Châu Thi. Anh Sơn (lúc đó là Bí thư Đảng thị trấn Bố Hạ -Yên Thế) tập hợp đội tự vệ bủa vây xung quanh. Khi địch đi đến giữa dốc, Châu Thi hô: “Đứng lại, giơ tay lên!”, sau đó một chiến sĩ bắn chỉ thiên bằng súng kíp tóe lửa. Tên Trang lên cò súng sáu định bắn lại nhưng trong chớp mắt Châu Thi đã dùng súng sáu bắn vào tay cầm súng của hắn, sau đó quân ta bắt gọn cả toán. Đêm 13-7-1945, đội quân của bà Hà Thị Quế thành lập ngay tòa án, tổ chức xử án tại rừng dẻ ngay đầu dốc Đanh. Phiên tòa quyết định xử tử Tưởng Văn Trang và Xoan là hai tên theo địch bán nước. Còn toán lính địch, bà Quế cho họ về quê. Sau khi bắt được toán lính và xử quyết tri phủ Trang, tình hình địch rất hoang mang. Lợi dụng tình hình ấy, bà Quế tung tin Việt Minh sắp đánh phủ Yên Thế. Thanh niên, học trò viết nhiều truyền đơn ca ngợi Việt Minh và thanh thế của cách mệnh, nêu rõ sự sụp đổ của Pháp, sự tàn ác của Nhật. Các truyền đơn được viết tay, cuộn tròn như tổ sâu, buộc dây có hòn sỏi ném vào đồn địch. Không ngại nguy hiểm, bà Quế nhiều lần bí hiểm hẹn gặp và thuyết phục đội Cương hàng phục quân cách mạng. “Trưa 15-7-1945, chúng tôi quyết định thử một lần nữa xem đội Cương có đích thực theo ta hay không, bằng cách mời đội Cương đến ăn cơm để thăm dò tình hình binh lính. Chúng tôi nhận định: Nếu đội Cương không tình thật thì hắn sẽ không đi một mình” (trích hồi ký). Đội Cương đã đến một mình, bà Quế cùng một tiểu đội du kích có súng kíp, súng sáu vũ trang ra gặp đội Cương. Bà nói với đội Cương: “Anh phải theo lệnh của tôi. Một ngày gần đây chúng tôi sẽ đánh phủ Yên Thế. Nếu anh không theo chúng tôi, tôi sẽ thông báo với Nhật là anh đã tiếp xúc với Việt Minh. Như vậy nếu anh bội phản chúng tôi thì Nhật cũng sẽ giết anh”. Bà Quế bày mưu cho đội Cương tổ chức một toán lính đi tuần từ phủ Yên hoá ra cầu Trắng cách đó 2 km và hậu thuẫn để cho Việt Minh cướp súng của binh lính. “Đúng như dự liệu, đêm 17-7-1945, đội Cương đưa một toán gồm 18 lính đi tuần đến cầu Trắng thì gặp đội du kích đã phục sẵn. Anh em du kích bắn chỉ thiên và hô: “Đứng lại”! Lúc đó tôi diễn thuyết kêu gọi quân lính quy hàng. Đội Cương đã làm theo đúng lệnh của tôi. Toán lính này được đưa về làng Yên Lý, còn đội Cương được chúng tôi kèm đưa về huyện để lấy phủ Yên Thế vào đêm 18-7-1945”. Khi đến phủ, đội Cương kêu gọi binh lính quán Việt Minh. Quân lính trong phủ hạ khí giới răm rắp. Lúc đó vào khoảng 22 giờ đêm 18-7-1945. Đúng một tháng sau (18-8-1945), bà Hà Thị Quế cùng ban lãnh đạo cách mệnh tỉnh Bắc Giang tiến hành khởi nghĩa và giành chính quyền ở phủ Lạng Thương. Để ghi nhớ chiến công dũng cảm và mưu lược của người nữ tướng Việt Minh, sau này ở chùa Nam Thiên (thị trấn Nhã Nam) dựng bia có khắc hai câu: “Yên Thế nức tiếng Hà Thị Quế. Nhã Nam quật cường đất anh hùng”. HẢI DƯƠNG