Về Lim ăn tết muộn

Năng lượng Mới số 295 Vừa sau mấy ngày tết, trước Hội Lim ít hôm, nghệ nhân Nguyễn Năng Địch gọi điện, gửi lời chúc đầu xuân, hỏi thăm sức khỏe gia đình, rồi mời thầy trò bạn bè về trảy hội, cũng là ăn cái tết nữa với gia đình. Làng quê vào xuân ngày rộng tháng dài, nhất lại là Bắc Ninh trù mật, Hội Lim vào 12, 13 tháng Giêng nên làng Lim và các làng khác trong tổng Nội Duệ xưa cùng chung nhau làm nên ngày hội lớn của vùng, phải đến qua Rằm mới hết tết. Bởi thế, đi từ Hà Nội mà không khí tết nhất đã dịu lắng để trường sở, hàng họ bắt đầu vào công việc thông thường, về Lim chơi xuân những ngày hội đông, sẽ thấy như mình được ăn lại một cái tết, nhưng là ở tâm thế khác. Tết ở nhà, về quê hương bản quán, đi thăm nom, chúc tụng họ mạc, cơ quan, có nhiều tính nghi lễ, giao đãi. Tết ở miền quan họ, như là tết của rong chơi, tết của trải nghiệm. Mỗi năm một lần như thế thôi, lại đi vào miền đất “không thường trú” của mình, nên sẽ luôn thấy tươi, thấy mới. Nghĩ đến việc đi dù chưa có cuộc điện thoại nào gọi mời, giục giã, đã lại thấy nô nức, mặc dù biết sẽ có nhiều những người cũ, cảnh cũ, việc cũ gặp lại. Các liền chị têm trầu bên đình Lim Thì vẫn đấy thôi, những liền anh liền chị hát ở trên mặt nước, trên lưng đồi, trong ngõ làng… Đồ phượt mà đi từ đầu mạn cầu Nội Duệ lại đã nghe văng vẳng, rồi tiếng hát cứ thế qua những đoạn đường Lộ Bao, Duệ Khánh, Duệ Nam, Duệ Đông, Lũng Giang, Lũng Sơn… từ xa đến gần, nối lòng vòng khu trung tâm hội lễ, đan quyện vào nhau, vào người đi đường, như chăng tơ, không ai là không vương phải. Làng nào cũng có người hát, nhóm hát quan họ, bây giờ thường là những câu lạc bộ, của người cao tuổi, của lớp trung niên, của thanh niên và cả măng non. Có làng còn mời quan họ chuyên nghiệp từ đơn vị nghệ thuật, từ trọng điểm văn hóa, từ trường nghệ thuật về góp vui. Bởi thế, tiếng hát ngọt, thanh thản có, tiếng hát… “vừa vừa” do tuổi tác và do hạn chế của giọng cũng có, lúc lắng trong và cả lúc ồn ã giữa muôn vàn tạp âm. Khiến gợi nên những ngẫm vừa hân hoan, vừa có khi pha cả chút ngùi ngùi khi thấy câu hát còn trẻ mãi mà tuổi người chơi quan họ có kéo dài thanh xuân được mãi bao giờ. Và vẫn Nghệ nhân Nguyễn Năng Địch người làng Lim, ở nhà ăn mặc hơi xuềnh xoàng, ra ngoài áo khăn tề chỉnh hoặc complet cả cây, hoặc khăn đóng áo the, trong lụa đỏ bóng bẩy, ngoài một lớp vải thâm đen mỏng cho màu nó trầm đi, trông thật sang. Miệng bỏm bẻm thơm mùi trầu, nghệ nhân có tiếng dành cho khách từ xa đến cảm giác như trong cả năm ròng trước đó, bác vẫn thường trông ngóng. Bánh chưng đã luộc mới, đào dăm đã cắm lọ trên ban thờ, hương, oản, quả, bánh… xếp sặc sỡ đầy mặt tủ để dâng các cụ, tiếng chặt, thái canh cách trong sân, lại như năm trước, dốc những nắm chè sen tự tay ướp vào chiếc ấm nhỏ, bác ngồi khoan thai kể câu chuyện nghe quen nhưng chưa cũ, về thời khắc sau những năm dài nhạt bóng, câu hát còn nguyên vẻ thanh tân Phụ kiện xe đạp đằm thắm trở lại với người vùng Lim, mà gia đình bác từ bà cụ thân sinh là nghệ nhân quan họ kỳ cựu, có đóng góp lớn. Cùng với cuộc trở về của hội lễ truyền thống, là ngôi đình Lim được xây dựng lại ven đường 1A cũ, trên nền đất năm xưa, khi khởi sự công trình ấy, không khỏi đã có những bất đồng gây găng. Như lời bác Địch kể thì dạo đó chưa hiểu rõ nguyện vọng của dân, chưa thấy sự cấp thiết và ý nghĩa của việc dựng lại ngôi đình trên nền xưa cũ, địa phương đã không đồng ý, thậm chí còn ngăn cản, gây sức ép. Nhưng bà con một lòng thiết tha, cộng với sự khéo léo và có cả sự góp sức của một số người làm công tác nghiên cứu văn hóa, sau một quãng thời gian tưởng như ai nấy đều nén cả hơi thở lại, rút cuộc việc cũng đã thành, đất đã read more được giữ, đình được khởi công và hoàn thành, bề thế, khang trang như hiện tại. Thì sự phục hưng của văn hóa có khi nào cũng chỉ toàn thấy êm ả thôi đâu! Đội quan họ thiếu nhi Trong ngôi đình Lim giờ mọi chuyện đã từ lâu đi vào quy củ ấy, các cụ bà ngồi têm trầu trên chiếc chiếu rải ở gian bên. Hàng chục năm rồi, cứ ngày hội về lại thấy gần như nguyên cảnh ấy, bằng lặng, cần mẫn, trong mùi hương thơm ngát và nhang khói lượn bay, tỏa lan từ những bát hương lớn trên ban thờ gian giữa. Và cuộc hát quan họ của các liền anh liền chị đứng tuổi làng Lim với quan họ từ làng Diềm xuống, dưới mái lán nhỏ ở một góc sân đình. Từ mở đầu cho đến hết hội, với bộ loa đài ấy, chỉ để tăng âm lên cho rõ hơn giữa hội đông ồn ã thôi, các cô bác, anh chị ấy hát theo lối cổ, không nhạc, cứ tuần tự, lần lượt, từng đôi một cất giọng rồi lại nhún, lịch sự ngồi xuống lắng nghe người khác. Bạn hữu về chơi, người đi qua, tự tin vào giọng mình, muốn tham dự đều được đón chào. Một nhóm các bà các cô, tầm tầm đã có cháu, áo khăn đi hội tươi tỉnh, tề chỉnh, ngồi têm trầu cánh phượng trước một bàn ngập những trầu, cau, vôi, vỏ. Năm nào cũng thế, phố xá ngày hội xe ngược xuôi, chật chội, ùn tắc, người đi người lại rộn rịch, nào chơi, nào mua, nào tiêu pha ăn uống, góc sân đình ấy với cuộc hát trung niên, lúc nào cũng thong thả, điềm đạm. Và năm nào cũng như gặp lại cuộc hát vào đêm 12 tháng Giêng tại nhà một người em trai của Nghệ nhân Nguyễn Năng Địch, đó là ông Sáo, hay ông Trọng, cả hai ông ăn nên làm ra, nhà có xưởng ở ngoài rìa làng, trông thẳng ra mặt quốc lộ. Làm ăn khấm khá nên thường làm cơm, nấu cỗ mời khách về chơi, mời quan họ về ca, đó cũng là nét thường thấy ở các gia đình Phuot xe dap nơi này. Các liền anh liền chị Tự Lẫm, Minh Phức, Lệ Ngải, Xuân Trường, Thanh Xuân thường được mời từ trên Bắc Ninh xuống, vốn là người nhà quen, có kết giao từ lâu. Gọi là cuộc hát, vì nhiều người đã rõ rằng khó lắm để tìm được, tổ chức được những canh hát theo lề lối cổ truyền, giữa các bọn quan họ kết chạ. Nhưng là cuộc hát, một cách có phần tự do, có phần ngẫu hứng và giản lược để co kéo theo thời gian thưởng lãm của chủ, của khách, với những giọng hát có kỹ thuật, những người chơi có tâm hồn, có cả sự thực bụng trước câu hát, trước cái “nghiệp chơi” của mình, như thế đã rất ấm cúng và mở đường cho sự thăng hoa lắm rồi! Cái tên của các nghệ sĩ - liền anh liền chị vừa kể trên, là sự bảo đảm cho những cuộc hát ham mê như thế! Có năm sau bữa cỗ chiều, hát đến 10 giờ tối, có năm đến 12 giờ đêm, có năm hát sang mấy giờ sáng, chén trà, ly rượu râm ran rồi mới lưu luyến ai về nhà nấy. Có năm khách thân quen lại theo về chơi nhà các liền anh liền chị Tự Lẫm, Minh Phức, Lệ Ngải, rồi lại hát nữa, đến gần sáng. Bên bàn trà bánh với ly rượu nhỏ, cùng với câu hát, tiếng đàn, những câu chuyện quan họ, chuyện đời nghệ sĩ, chuyện nhân thế cứ nối tiếp, kéo dài bao nỗi niềm. Chỉ thương liền anh Thanh Xuân đã theo mây gió xa vời dăm năm nay rồi, khiến ông anh ruột - Xuân Trường - liền anh Đọ Xá tăm tiếng, cứ thở ngắn than dài không có người hợp giọng để hát đôi với mình cho nó hay như ngày xưa nữa. Giọng hát anh Hai Xuân Trường ở cái tuổi sắp “cặp kè đầu bẩy”, mỗi kỳ xuân hội lại như bâng khuâng. Nguyễn Quang Hưng